افسردگی در کودکان [ انواع، علائم و درمان]

بسیاری از افراد تصور می ‌کنند که افسردگی تنها در بزرگسالان رخ می‌دهد و کودکان از این مشکل دور هستند؛ اما متاسفانه افسردگی در کودکان نیز رخ می دهد و پیامدهای جدی به همراه دارد. کودکان سرمایه ‌های ارزشمند نسل بشریت و آینده ‌سازان جامعه هستند. شادی و سلامت روان، از حقوق ابتدایی هر کودک به شمار می‌آید و هرگونه اختلالی که این حقوق را به خطر بیندازد، می‌تواند اثرات عمیقی بر زندگی آن‌ها و نسل‌های آینده داشته باشد. این مقاله به بررسی مفهوم، علائم، انواع و روش‌های درمان و پیشگیری از افسردگی در میان کودکان می ‌پردازد.

افسردگی در کودکان

در ابتدای امر می خواهیم که بدانیم که افسردگی در کودکان چیست؟ در حقیقت این مبحث، نوعی اختلال روانیست که با احساس غم شدید، بی‌علاقگی به فعالیت‌ها و تغییرات قابل ‌توجه در رفتار و خلق‌وخو همراه است. این اختلال در کودکان با علائمی نظیر کاهش تعاملات اجتماعی، تغییرات جسمی یا رفتاری و حتی بروز مشکلات تحصیلی آشکار می ‌شود. از دیدگاه نظریه‌های روان‌ شناختی، دلایل این اختلال می ‌تواند متنوع باشد.

نظریه دلبستگی جان بالبی تأکید می ‌کند که روابط ناپایدار و ناایمن با والدین یا مراقبان اصلی کودک می‌تواند زمینه ‌ساز افسردگی شود. همچنین، بر اساس نظریه شناختی آرون بک، افکار منفی و الگوهای فکری تحریف ‌شده نقش عمده‌ ای در شکل ‌گیری این اختلال ایفا می ‌کنند.

افسردگی در سن کودکی می ‌تواند به دلایل مختلفی نظیر عوامل زیستی مانند ژنتیک و عدم تعادل شیمیایی در مغز، تجربه رویدادهای استرس ‌زا مانند از دست دادن یکی از والدین، مشکلات خانوادگی ، طلاق، یا سوءاستفاده عاطفی و جسمی رخ دهد. علاوه بر این، فشارهای اجتماعی و تحصیلی یا زندگی در محیط‌های پرتنش، از دیگر عوامل تأثیرگذار هستند.

تشخیص افسردگی فرآیندی حساس است که توسط متخصصان سلامت روان انجام می‌ شود. این فرآیند شامل بررسی دقیق علائم رفتاری و روانی کودک است. روان ‌شناس یا روان‌ پزشک از طریق مصاحبه با کودک و والدین، اطلاعاتی درباره تاریخچه خانوادگی، وقایع استرس ‌زا و الگوی رفتاری کودک جمع ‌آوری می ‌کند.

انواع افسردگی در کودکان

در این بخش، انواع مختلف افسردگی در کودک بررسی خواهند شد تا بتوان به شناخت بهتری از این اختلال و روش‌های مناسب درمان آن دست یافت.

1. افسردگی عمده (Major Depressive Disorder)

جالب است بدانید افسردگی ماژور یا همان عده، نوع شدید ترین نوع افسردگی است که ممکن است به‌ طور ناگهانی آغاز شود و برای مدتی طولانی ادامه یابد. این اختلال در کودکان به‌ صورت تغییرات قابل توجهی در رفتار اجتماعی و عملکرد تحصیلی ظاهر می شود.

• اختلال افسردگی مداوم (Persistent Depressive Disorder / Dysthymia)

این نوع افسردگی به ‌طور مزمن و به ‌مدت طولانی ادامه دارد، حتی اگر شدت علائم کمتر از افسردگی عمده باشد. در بسیاری از موارد، این اختلال در کودکان نادیده گرفته می ‌شود چون علائم آن ممکن است کمتر از افسردگی عمده به چشم بیاید.

• افسردگی فصلی (Seasonal Affective Disorder)

این نوع اختلال در کودکان معمولاً در فصل‌های خاصی از سال، به ‌ویژه در زمستان، ظاهر می‌شود. در افسردگی فصلی به تغییرات طول روز و میزان نور طبیعی مربوط است. علائم آن شامل احساس افسردگی، خواب ‌آلودگی، تغییرات در اشتها و تمایل به انزوا می‌باشد. در این اختلال، دوره‌های افسردگی به‌ طور معمول در فصل‌های خاص بروز می‌ کنند و در فصل‌های دیگر بهبود می‌ یابند.

• افسردگی پس از آسیب‌دیدگی یا ضربه (Post-Traumatic stress disorder)

این نوع افسردگی به دنبال تجربه یک رویداد آسیب ‌زا یا ضربه روحی مانند مرگ یکی از نزدیکان، طلاق والدین یا هر نوع تعرض به کودک بروز می‌ کند. علائم آن می‌تواند شامل اضطراب، کابوس‌های شبانه، بازگشت به رفتارهای نوزادی و غم شدید باشد.

• افسردگی واکنشی (Reactive Depression)

افسردگی واکنشی به‌ عنوان یک واکنش به تغییرات زندگی یا مشکلات روزمره در کودکان شناخته می‌شود. این نوع افسردگی ممکن است به ‌دلیل مشکلات خانوادگی، مدرسه یا روابط اجتماعی به وجود آید.

مقالات مرتبط : روانشناسی کودکان چیست؟

افسردگی در سنین کودکی در اشکال مختلفی بروز می کند و تشخیص صحیح آن نیازمند دقت و بررسی از سوی متخصصان است. شناسایی انواع مختلف افسردگی در میان کودکان می ‌تواند به ارائه درمان‌های هدفمند و مؤثر کمک کند .

علائم افسردگی در کودکان

تعریف افسردگی در کودکان بسته به مرحله رشد شناختی، هیجانی و اجتماعی آن‌ها متفاوت است. این تفاوت‌ها ناشی از تغییرات تکاملی در توانایی کودکان برای درک و بیان احساسات، مهارت‌های اجتماعی، و واکنش به محیط پیرامون است. در ادامه علائم افسردگی در کودکان بر اساس گروه‌های سنی دسته بندی می شود تا نشانه‌های افسردگی که در مراحل مختلف زندگی کودک به‌ طور متفاوتی ظاهر می ‌شود را بررسی کنیم.

مقالات مرتبط پیشنهادی: تفاوت افسردگی کودکان و بزرگسالان

با توجه به آنکه کودکان توانایی کافی برای بیان احساسات خود ندارند، علائم آن‌ها بیشتر در رفتار و عملکرد روزمره نمود پیدا می‌کند. شناخت دقیق آنکه افسردگی در کودکان چه علائمی دارد، می‌تواند به والدین، معلمان و متخصصان کمک کند تا اقدامات به‌ موقع و مناسبی انجام دهند.

علائم افسردگی در کودکان پیش‌دبستانی و کوچکتر (۳ و ۴ ساله)

نشانه های افسردگی در کودکان پیش ‌دبستانی به ‌ویژه در سنین ۳ و ۴ سالگی، موضوعی پیچیده و کمتر شناخته ‌شده است. در این دوره از زندگی، کودکان هنوز به مهارت‌های کامل زبانی و شناختی برای بیان احساسات خود دست نیافته ‌اند، بنابراین علائم افسردگی در کودکان ۳ ساله به شکلی متفاوت از بزرگسالان و حتی کودکان بزرگ ‌تر ظاهر می‌شود.

• کاهش تعاملات اجتماعی و بازی‌های تخیلی: کودکان این سن معمولاً از بازی‌های تخیلی و ارتباط با دیگران لذت می‌برند. در صورت افسردگی، ممکن است به تنهایی روی آورند یا تمایلی به برقراری ارتباط با همسالان نداشته باشند.
• رفتارهای رگرسیو (بازگشت به رفتارهای کودکانه ‌تر): ممکن است کودکی که کنترل ادرار داشته، دوباره دچار شب‌ ادراری شود و یا وابستگی شدید به چیزی یا کسی  پیدا کند.
• بی‌تفاوتی یا کاهش واکنش به محرک‌ها: کودکان افسرده ممکن است کمتر به وقایع محیطی واکنش نشان دهند، از جمله می توان به بی‌تفاوتی نسبت به تشویق، تنبیه یا محرک‌های لذت‌بخش اشاره کرد.
• گریه‌های بی ‌دلیل و مداوم: یکی از علائم افسردگی در کودکان 4 ساله ممکن است تمایل به گریه و احساس بی ‌ارزشی باشد که در واکنش به موقعیت‌های مختلف به وجود می ‌آید. این گریه‌ها مکرر و بی‌ دلیل هستند و والدین نمی‌توانند علت آن را دریابند.
• عدم رشد هیجانی متناسب با سن: ممکن است کودک در بیان احساساتش مشکل داشته باشد یا هیجانات غیرمنتظره‌ای مانند خشم یا ترس نشان دهد.

علائم افسردگی در کودکان ابتدایی

کودکان در این دوره از زندگی با چالش‌های جدیدی مانند ورود به مدرسه، برقراری روابط اجتماعی و مواجهه با انتظارات تحصیلی رو به رو می شوند که ممکن است بر سلامت روان آن ها تأثیر بگذارد و کودکان را به سمت افسردگی سوق دهد. شناخت علائم در روند تشخیص و درمان افسردگی کودکان دبستانی بسیار موثر است.

• شکایات جسمانی مبهم و مکرر: کودکان افسرده اغلب از دردهایی مانند سردرد، دل ‌درد یا خستگی شکایت می ‌کنند که دلیل پزشکی مشخصی ندارد.
• افت عملکرد تحصیلی: کاهش تمرکز، بی‌علاقگی به یادگیری و کاهش توانایی‌های شناختی ممکن است باعث افت تحصیلی شود.
• بی‌اشتهایی یا پرخوری غیرمعمول: تغییرات در اشتها (کاهش شدید یا افزایش غیرعادی) می‌تواند نشانه ‌ای از افسردگی باشد.
• رفتارهای پرخاشگرانه یا تحریک ‌پذیری بالا: کودکان ممکن است رفتارهایی تهاجمی یا تحریک ‌پذیری غیرمعمول نشان دهند که قبلاً در آنها دیده نمی‌ شد.
• احساس بی‌ارزشی یا گناه شدید: یکی از علائم افسردگی در کودکان شش ‌ساله (کلاس اولی) احساس بی‌ارزشی یا بیان جملات منفی درباره خودشان است. ممکن است ناتوانی در انجام وظایف اولیه در مدرسه سبب تفکراتی مانند “من به درد هیچ ‌کاری نمی‌خورم” یا “همه مشکلات تقصیر من است”  در این کودکان دیده شود.
• اجتناب از فعالیت‌های اجتماعی: تمایل به انزوا و دوری از دوستان یا فعالیت‌های گروهی که قبلاً از آنها لذت می‌بردند.
• کاهش انگیزه برای فعالیت‌ های روزمره: بی‌میلی نسبت به کارهایی که قبلاً مورد علاقه کودک بوده (مانند بازی، ورزش یا هنر) مشهود خواهد بود.

علائم افسردگی در نوجوانان (۱۳ ساله و بالاتر)

از آنجا که سن ۱۳ سالگی معمولا آغاز دوران تغییرات بلوغ است، یکی از حساس ‌ترین مراحل زندگی به شمار می رود که در آن فرد با تغییرات جسمانی، روانی و اجتماعی عمده مواجه می شود. در این سن، به‌ دلیل ورود به دوران بلوغ و تجربیات جدید، بیشتر در معرض خطر برای افسردگی در نوجوانان قرار می‌گیرند.

شناخت علائم افسردگی در کودکان ۱۳ ساله و بالاتر حائز اهمیت است که در ادامه به آن پرداخته ایم.

• رفتارهای پرخطر: نوجوانان افسرده ممکن است رفتارهایی نظیر خودزنی، مصرف مواد مخدر یا الکل و یا رانندگی پرخطر انجام دهند.
• افکار یا ابراز تمایل به مرگ: ممکن است نوجوانان درباره مرگ صحبت کنند یا نشانه‌هایی از میل به خودکشی داشته باشند، که نیاز به مداخله فوری دارد.
• نوسانات خلقی شدید: نوجوانان افسرده معمولاً دچار نوسانات خلقی غیرقابل پیش ‌بینی از جمله خشم ناگهانی یا بی‌حسی هیجانی می‌ شوند.
• کاهش اعتماد به نفس و تصویر منفی از خود: احساس عدم کفایت، بی‌ارزشی یا باور به اینکه “هیچ‌ کس مرا دوست ندارد” در این سن بسیار رایج است.
• مشکلات خواب: خواب بیش از حد (هایپرسومنیا) یا بی‌ خوابی (اینسومنیا) می‌ تواند یکی از علائم بارز آن باشد.
• انزوای اجتماعی و کاهش علاقه به روابط انسانی: کاهش تمایل به وقت‌ گذرانی با خانواده و دوستان یا کناره‌ گیری از گروه‌های اجتماعی یکی دیگر از علائم شایع افسردگی در دوران نوجوانانیست.
• تحریک ‌پذیری مداوم: برخلاف بزرگسالان که افسردگی اغلب به صورت غم بروز می‌ کند، در نوجوانان تحریک ‌پذیری و رفتارهای خصمانه بیشتر دیده می‌ شود.
• بی‌انگیزگی و کاهش عملکرد تحصیلی یا شغلی: نوجوان افسرده ممکن است در انجام کارهای روزمره یا تکالیف مدرسه دچار بی‌ ا نگیزگی شود و افت عملکرد داشته باشد.

با توجه به آنکه کودکان توانایی کافی برای بیان احساسات خود ندارند و علائم بیشتر در رفتار و عملکرد روزمره نمود پیدا می‌کند. شناخت دقیق این علائم در هر گروه سنی می‌تواند به والدین، معلمان و متخصصان کمک کند تا اقدامات به‌ موقع و مناسبی انجام دهند.

درمان افسردگی کودک

درمان افسردگی در بین کودکان به عوامل مختلفی از جمله شدت علائم، علت‌های زیربنایی و شرایط محیطی وابسته است. هدف اصلی درمان، کاهش علائم و بهبود کیفیت زندگی کودک است. درمان معمولاً ترکیبی از مداخلات روانشناختی، آموزشی و در مواردی خاص، دارودرمانی است.

روان ‌درمانی

روان ‌درمانی یکی از مؤثرترین روش‌ها برای درمان افسردگی در کودکی است. از جمله روش‌های رایج عبارتند از:

درمان شناختی-رفتاری (CBT): این روش به کودک کمک می ‌کند تا افکار منفی خود را شناسایی کرده و آن‌ها را به افکار مثبت‌ و منطقی‌ تغییر دهد. همچنین در این روش، مهارت‌های مقابله با استرس و هیجانات منفی آموزش داده می ‌شود.

بازی ‌درمانی

این تکنیک به کودکان، کمک می‌ کند احساسات خود را بیان کنند. بدین ترتیب، متخصصان از طریق بازی به مشکلات عاطفی ‌شان پی می برند.

درمان بین‌ فردی

این روش برای بهبود روابط اجتماعی کودک و کاهش تأثیر عوامل محیطی که بر افسردگی او تأثیر دارند، مورد استفاده قرار می ‌گیرد.

حمایت خانواده و مداخلات خانوادگی

نقش خانواده در درمان افسردگی کودک بسیار حیاتی است. مداخلات خانوادگی شامل:

• آموزش والدین: والدین یاد می‌گیرند چگونه حمایت عاطفی بیشتری ارائه دهند، رفتارهای مثبت کودک را تقویت کنند و محیطی امن و پایدار ایجاد نمایند.
• بهبود روابط خانوادگی: جلسات مشاوره کودک به همراه خانواده برای کاهش تعارضات و بهبود ارتباطات بین اعضای خانواده برگزار می ‌شود.
• تشویق به مشارکت در فعالیت‌های مشترک: مانند ورزش، بازی‌های خانوادگی، یا سفرهای کوتاه که می‌تواند به بهبود روحیه کودک کمک کند.

مداخلات مدرسه ‌ای

مدرسه می ‌تواند محیط حمایتی مهمی برای کودکان افسرده باشد و اقداماتی موثر انجام دهند:

• همکاری معلمان و مشاوران مدرسه برای شناسایی رفتارهای غیرعادی و کمک به کودک، می تواند در روند درمان موثر باشد.
• تنظیم محیط تحصیلی متناسب با نیازهای کودک تاثیر مثبتی در تسریع درمان دارد.
• تشویق کودک به شرکت در فعالیت‌های گروهی و اجتماعی برای افزایش ارتباطات اجتماعی اثر گذار خواهد بود.
• دارودرمانی (در موارد شدید)

در مواردی که افسردگی کودک شدید باشد یا به روان ‌درمانی پاسخ ندهد، ممکن است دارو هایی توسط روانپزشک تجویز شوند. دارودرمانی باید با احتیاط انجام شود و کودک به ‌طور مداوم تحت نظارت پزشک باشد، زیرا برخی داروها ممکن است عوارض جانبی داشته باشند.

سبک زندگی سالم

• فعالیت بدنی: ورزش‌ می‌تواند به افزایش ترشح اندورفین و بهبود خلق‌ وخو کمک کند.
• خواب کافی: تنظیم برنامه خواب منظم برای کاهش خستگی و بی‌حوصلگی اهمیت زیادی دارد.
• رژیم غذایی مناسب: مصرف مواد غذایی سالم مانند سبزیجات، میوه‌ها و پروتئین‌ها به سلامت روان کمک می ‌کند.

نتیجه‌گیری و کلام پایانی

افسردگی در کودکان یک مسئله جدی است که نیازمند توجه والدین، معلمان و متخصصان سلامت روان است. با شناخت علائم و ارائه حمایت‌های لازم، می‌ توان از پیشرفت این اختلال جلوگیری کرد و به کودک کمک کرد تا زندگی شاد و سالمی را تجربه کند. استفاده از نظریه‌های روان ‌شناختی مانند شناختی-رفتاری، روان ‌تحلیلی و سیستم‌های خانواده در درمان افسردگی کودک، به درک بهتر این اختلال و بهبود کیفیت زندگی کودکان کمک می کند.